Θρήνος

Μια μέρα αφιερωμένη στο θρήνο σαν σήμερα, έχει ανθρωπολογικό ενδιαφέρον να δούμε πλευρές του θρήνου, όπως έχουν αποτυπωθεί σε μεγάλα έργα του λόγου και της τέχνης. Σε διαφορετικές στιγμές της ιστορίας , σε τελείως διαφορετικές περιστάσεις μεταξύ τους , σε τελείως διαφορετικές εποχές, σε άλλα αξιακά,κοινωνικά , αισθητικά και διανοητικά πλαίσια.
Και όμως θα δούμε πολλά κοινά μεταξύ τους στο βάθος , την κοινή ανθρώπινη αντιμετώπιση του θρήνου επί της απώλειας , την αξιοπρεπή στάση ,την ανάδειξη του πόνου σαν αγαθό με μεγαλειώδη ανθρώπινη αισθητική και συναισθηματική αξία.

Η pieta  του  Michelangelo , στο Ναό του Αγίου Πέτρου, είναι για μένα από τότε που την είδα από κοντά ότι ομορφότερο έχουν δει τα μάτια μου σε εικαστικό.Οι φωτογραφίες αδικούν την πραγματικότητα στην περίπτωση αυτή.Αναδεικνύουν την τέλεια εικόνα του νεκρού σώματος του Υιού και τον ήρεμο βουβό σπαραγμό της Μάνας , σε βαθμό που δεν ξέρει κανείς σε τι από τα δύο να εστιάσει.Τελικά είναι σπαραγμός ή  φροντίδα στο νεκρό ακόμα και μετά θάνατο όπως και στη διάρκεια της ζωής; Αργότερα έμαθα ότι η λέξη pieta που τυπικά σημαίνει οίκτος-έλεος, προέρχεται από την λέξη pietas που σημαίνει την φροντίδα κυρίως των παιδιών προς τους γονείς.Είναι λοιπόν έλεος , θρήνος, φροντίδα ακόμα και μετά τον θάνατο;Δεν έχει σημασία, ίσως τελικά το ίδιο είναι.


Γιέ μου, σπλάχνο τῶν σπλάχνων μου, καρδούλα τῆς καρδιᾶς μου,
πουλάκι τῆς φτωχιᾶς αὐλῆς, ἀνθὲ τῆς ἐρημιᾶς μου,
πῶς κλείσαν τὰ ματάκια σου καὶ δὲ θωρεῖς ποὺ κλαίω
καὶ δὲ σαλεύεις, δὲ γρικᾷς τὰ ποὺ πικρὰ σοῦ λέω;
Γιόκα μου, ἐσὺ ποὺ γιάτρευες κάθε παράπονό μου,
Ποὺ μάντευες τί πέρναγα κάτου ἀπ᾿ τὸ τσίνορό μου,
τώρα δὲ μὲ παρηγορᾶς καὶ δὲ μοῦ βγάζεις ἄχνα
καὶ δὲ μαντεύεις τὶς πληγὲς ποὺ τρῶνε μου τὰ σπλάχνα;
 (Επιτάφιος, Γιάννης Ρίτσος)

Κοινό το θέμα, η μάνα θρηνεί τον γιο. Διαφορετική περίσταση. Ο νεκρός γιος κατά την διάρκεια της απεργίας των καπνεργατών στην Θεσσαλονίκη το '36. Εδώ ο σπαραγμός σε όλη του την έκταση. Ηχηρός, απόλυτος, στα άκρα του.Κανένα περιθώριο αναπαμού και παρηγόριας.Θάνατος του αγαπημένου ίσον τέλος.Γειωμένος στην καθημερινή ζωή (όλος ο Επιτάφιος εδώ),
διπλανός μας,  αξιοπρεπής, χωρίς μνησικακία.Ανθρώπινος.

Ω γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου Τέκνον, πού έδυ σου το κάλλος;
Υιέ Θεού παντάναξ, Θεέ μου πλαστουργέ μου, πώς πάθος κατεδέξω;
Έρραναν τον τάφον αι Μυροφόροι μύρα, λίαν πρωί ελθούσαι.
Ω Τριάς Θεέ μου, Πατήρ Υιός και Πνεύμα, ελέησον τον κόσμον.
Ιδείν την του Υιού σου, Ανάστασιν, Παρθένε, αξίωσον σους δούλους.
Εγκώμιον Μ.Παρασκευής

Ο θρήνος ως εγκώμιον.Ξεκινά με θρήνο της μάνας, με απόγνωση για την απώλεια και συνεχίζεται με ελπίδα, προσμονή. Δοξαστικός για το νεκρό όχι όπως σε ήρωα πολέμου που ανακαλούνται τα κατορθώματά του, αλλά με ύμνο στην επερχόμενη νίκη του, στην αναγέννηση.

Γι᾿ αὐτὸν λοιπὸν τὸν λόγο καὶ σᾶς τοὺς γονεῖς τῶν ἡρώων αὐτῶν, ὅσοι εἶσθε παρόντες, δὲν σᾶς κλαίω τὴν στιγμὴ αὐτή, ἀλλὰ μᾶλλον θὰ προσπαθήσω νὰ σᾶς παρηγορήσω. Γιατί, ὅπως ὅλοι, γνωρίζουν καὶ αὐτοὶ ὅτι μεγάλωσαν μέσα σὲ ποικίλες ἐναλλαγὲς τῆς τύχης, καὶ ὅτι εὐτυχισμένοι μπορεῖ νὰ θεωροῦνται μόνο ἐκεῖνοι, στοὺς ὁποίους ἔλαχε ἡ μεγίστη τιμή, εἴτε ἕνας ἔντιμος θάνατος εἶναι αὐτή, ὅπως αὐτῶν ἐδῶ, εἴτε μία ἔντιμη λύπη, ὅπως ἡ δική σας, καὶ ἐκεῖνοι, τῶν ὁποίων οἱ ἡμέρες τῆς ζωῆς τοὺς κανονίστηκαν κατὰ τέτοιον τρόπο, ὥστε τὸ τέρμα τῆς εὐτυχίας τους νὰ συμπέσει μὲ τὸ τέρμα τῆς ζωῆς τους.
Επιτάφιος του Περικλέους (Θουκιδίδης, εδώ)

Ο θρήνος για τους νεκρούς του Πελοποννησιακού Πολέμου, μετατρέπεται σε ύμνο στην Πόλη, στην Δημοκρατία. Είναι ο λόγος της Πόλης (του κοινού αλλά και της εξουσίας), που μεταλλάσσει τον ανθρώπινο θρήνο για τους νεκρούς της σε ύμνο για τις αξίες της.Αφαιρετικά κινούμενος επιτάφιος λόγος,προσπερνά- με σεβασμό- τον προσωπικό πόνο του καθενός, αναδεικνύοντας το υπέρτερο αγαθό της υπεράσπισης των κοινών. Μη προσωπικός ,αξιακός, ψύχραιμος , δοξαστικός ,
στοχευμένος στην υπεράσπιση των κοινών αξιών.Ο λόγος της εξουσίας, αλλά και του συλλογικού αξιακού υπέρτερου.

Ω τάφε μου, ω νυφιάτικό μου, ω αιώνια,
βαθιά στη γη σκαμμένη κατοικιά μου,
για σένα τώρα ξεκινώ να πάω
προς τους δικούς μου, που ένα τόσο πλήθος
έχει δεχτή απ' αυτούς η Περσεφόνη·
στερνή τους τώρα εγώ και πολύ πιο άθλια
πριν να 'ρθη ακόμα η ώρα μου πηγαίνω·

(Αντιγόνη, Σοφοκλής)

Ο θρήνος της Αντιγόνης πριν οδηγηθεί ζωντανή στον μελλοντικό της τάφο.Υποταγμένη στην "ηθική του κοινού αίματος", σε αντιπαράθεση με την εξουσία (αλλά και το Σύνολο) θρηνεί η ίδια τον εαυτό της πριν πεθάνει.Και τι θρηνεί; Την ζωή που χάνει πρόωρα, μέσα από τον θρήνο της για το χαμένο Έρωτα. Ταυτίζει τα δυο αυτά (ζωή και έρωτα) και θρηνεί την επερχόμενη απώλεια.Με πόνο, αλλά  με αξιοπρέπεια, με έναν ύμνο στη ζωή .Ο Έρωτας διαμεσολαβεί την Ζωή , και ο Θάνατος την αφαιρεί.

Ο χορός την ξεπροβοδίζει προς το θάνατο με το" Ἔρως ἀνίκατε μάχαν...".

 

Με τη νίκη της Ζωής...