Εφημερίδα των συντακτών (1/6/2015)
Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από το βιβλίο του 94χρονου σήμερα Γάλλου φιλοσόφου Εντγκάρ Μορέν «Enseigner à vivre. Manifeste pour changer l’ education» (Actes Sud/Play Bac, 2014).
Το ζήτημα της αλήθειας, που είναι το ζήτημα του λάθους, με βασάνιζε ιδιαίτερα ήδη από τα πρώτα εφηβικά μου χρόνια. Εγώ δεν είχα κληρονομήσει μια κουλτούρα από την οικογένειά μου.
Επομένως για μένα οι αντιτιθέμενες ιδέες είχαν, καθεμιά τους, κάτι πειστικό. Χρειάζεται να μεταρρυθμίσουμε ή να αλλάξουμε επαναστατικά την κοινωνία; Η μεταρρύθμιση μου φαινόταν πιο ειρηνική και ανθρώπινη, αλλά ανεπαρκής, η επανάσταση ικανή για πιο ριζικές αλλαγές, αλλά επικίνδυνη.
Στις αρχές του πολέμου νόμιζα ότι ήμουν απόλυτα προστατευμένος απέναντι στη σαγήνη της Σοβιετικής Ενωσης, δηλαδή απέναντι στον σταλινικό κομμουνισμό.
Με αφετηρία όμως την αντεπίθεση που απελευθέρωσε τη Μόσχα και ταυτόχρονα την είσοδο στον πόλεμο της Ιαπωνίας και των Ηνωμένων Πολιτειών (τον Δεκέμβριο του 1941), που καθιστά παγκόσμια την πολεμική σύρραξη, συντελείται μια μεταστροφή στη σκέψη μου: η κληρονομημένη από τον τσαρισμό υπανάπτυξη και η καπιταλιστική περικύκλωση θα δικαιολογήσουν για μένα τις ελλείψεις και τα ελαττώματα της ΕΣΣΔ.
Οταν θα σπάσει η καπιταλιστική περικύκλωση, μετά τη νίκη των λαών, θα ανθήσει μια αληθινά κομμουνιστική κουλτούρα της αδελφοσύνης.
Αυτό που είχα μάθει από τον Τρότσκι, από τον Σουβαρίν και από τόσους άλλους απωθήθηκε τότε στα υπόγεια του μυαλού μου.
Μια απέραντη, σχεδόν συμπαντική ελπίδα έδιωχνε κάθε επιφύλαξη. Η απογοήτευση αρχίζει με την επιστροφή των πάγων στη Σοβιετική Ενωση.
Μια διαδοχή πελώριων και επονείδιστων ψευδών πλήττει το ηθικό μου, μέχρι εκείνο που υπήρξε για μένα το τελικό σοκ: τη δίκη του Ράικ στη Βουδαπέστη τον Σεπτέμβριο του 1949. Τέλος, υφίσταμαι μια αποπομπή από το Κομμουνιστικό Κόμμα, που κόβει τον ομφάλιο λώρο και με απελευθερώνει (1951).
Μερικά χρόνια αργότερα αφιερώνομαι σε μια αυτοκριτική εργασία, που δημοσιεύτηκε το 1959, για να κατανοήσω τις αιτίες και τους μηχανισμούς των λαθών μου, που οφείλονταν λιγότερο στην άγνοιά μου και περισσότερο στο δικό μου σύστημα ερμηνείας και δικαιολόγησης, με βάση το οποίο είχα απωθήσει ως δευτερεύοντα, προσωρινά και επιφανειακά τα ελαττώματα που συγκροτούσαν την ίδια τη φύση του σταλινικού συστήματος.
Νομίζω ότι απαλλάχθηκα για πάντα από τις μονόπλευρες σκέψεις, από τη δυαδική λογική που παραγνωρίζει τις αντιφάσεις και την πολυπλοκότητα. Ανακάλυψα τότε ότι το λάθος μπορεί να είναι γόνιμο υπό τον όρο να το αναγνωρίσουμε, να αποσαφηνίσουμε την προέλευσή του και την αιτία του, με σκοπό να αποκλείσουμε την επανάληψή του.
Η απελευθερωτική εργασία της αυτοκριτικής που πραγματοποίησα θέλησε να φτάσει ώς την πηγή. Κατανόησα ότι μια πηγή λαθών και αυταπατών είναι το να αποκρύπτουμε τα γεγονότα που μας ενοχλούν, να τα βγάζουμε από το μυαλό μας.
Κατανόησα μέχρι ποιο σημείο οι βεβαιότητές μας και οι πεποιθήσεις μας μπορούν να μας παραπλανούν, έμαθα να στοχάζομαι αναδρομικά για όλες τις τυφλώσεις που οδήγησαν τη Γαλλία στον πόλεμο του 1939 χωρίς προετοιμασία, για όλες τις εκτροπές και τις πλάνες που ακολούθησαν. Και καθώς σκέφτομαι την υπνοβατική πορεία ενός έθνους από το 1933 ώς το 1940 προς την καταστροφή, φοβάμαι τη νέα υπνοβασία που εμφανίστηκε με τη δική μας κρίση, η οποία δεν είναι μόνον οικονομική, δεν είναι μόνον κρίση πολιτισμού, αλλά είναι και κρίση της σκέψης.
Αναρωτιέμαι αν οι αγωνίες, τα σαστίσματα, οι απογοητεύσεις, που αυξάνονται στους καιρούς μας, παράγουν τις φοβίες και τις τυφλώσεις της απόρριψης και του μίσους.
Το πάθος μου για την «αληθινή» γνώση με οδήγησε να ανακαλύψω στα 1969-1970, χάρη σε μια διαμονή μου στην Καλιφόρνια, την προβληματική της πολυπλοκότητας.
Στην πραγματικότητα, η έννοια της πολυπλοκότητας αποσαφήνισε αναδρομικά τον τρόπο της σκέψης μου, που ήδη συνέδεε διάσπαρτες γνώσεις, ήδη αντιμετώπιζε τις αντιφάσεις αντί να τις αποφεύγει, ήδη προσπαθούσε να υπερβεί εναλλακτικές που θεωρούνταν ασυμβίβαστες.
Αυτός ο τρόπος σκέψης δεν είχε χαθεί, αν και είχε γίνει υπόγειος, κατά τη διάρκεια της ευφορίας μου, όταν ήμουν κομμουνιστής τον καιρό του πολέμου.
Ηδη το πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπίσω δεν είναι μόνον τα λάθη που αφορούν γεγονότα (λάθη από άγνοια), τα λάθη της σκέψης (δογματισμός), αλλά το λάθος μιας τμηματικής σκέψης, το λάθος της δυαδικής σκέψης που βλέπει μόνον είτε/είτε και είναι ανίκανη να συνδυάσει και/και, καθώς και, βαθύτερα, το λάθος της σκέψης που περιορίζει και της σκέψης που διαχωρίζει, οι οποίες είναι τυφλές απέναντι σε κάθε πολυπλοκότητα.
Η λέξη μέθοδος μου φάνηκε ως υπόδειξη του ότι έπρεπε να βαδίσω επί μακρόν και με δυσκολία για να φτάσω να κατανοήσω τα εργαλεία μιας σκέψης που θα είναι ορθή επειδή θα είναι πολύπλοκη.
Και βαδίζοντας σε αυτό τον δρόμο, απέκτησα την πεποίθηση ότι η εκπαίδευσή μας, όσο και αν μας δίνει εργαλεία για να ζούμε στην κοινωνία (για να διαβάζουμε, να γράφουμε, να λογαριάζουμε), όσο και αν μας δίνει τα στοιχεία (δυστυχώς διαχωρισμένα) μιας γενικής παιδείας (φυσικές επιστήμες, επιστήμες του ανθρώπου, λογοτεχνία, τέχνες), όσο και αν μας προπαιδεύει ή μας προμηθεύει με μια επαγγελματική εκπαίδευση, υποφέρει από μια πελώρια έλλειψη σε ό,τι αφορά μια πρωταρχική ανάγκη της ζωής: στο να μην ξεγελιόμαστε και να μην πέφτουμε στην αυταπάτη κατά το δυνατό, στο να αναγνωρίζουμε πηγές και αιτίες των λαθών μας και των αυταπατών μας, στο να αναζητούμε με κάθε ευκαιρία την όσο το δυνατό πιο ορθή γνώση. Από δω πηγάζει μια πρωταρχική και θεμελιώδης αναγκαιότητα: να διδασκόμαστε να μαθαίνουμε τη γνώση, η οποία είναι πάντοτε μετάφραση και ανασύσταση. Αυτό σημαίνει ότι εγώ αξιώνω να παρέχω την αλήθεια; Προσφέρω μέσα για να παλεύουμε εναντίον της αυταπάτης, του λάθους, της μεροληψίας.
Οι επιστημονικές θεωρίες, όπως κατέδειξε ο Πόπερ, δεν προσφέρουν καμιά απόλυτη και οριστική αλήθεια, αλλά προοδεύουν ξεπερνώντας τα λάθη. Δεν προσφέρω μια συνταγή, αλλά μέσα για να αφυπνίζουμε και να παρακινούμε τα μυαλά στην πάλη εναντίον του λάθους, της αυταπάτης, της μεροληψίας, και ιδιαίτερα εκείνων των λαθών που χαρακτηρίζουν την εποχή μας, που είναι εποχή ανεξέλεγκτων και επιταχυμένων δυναμικών, συσκότισης του μέλλοντος, λαθών και αυταπατών που στην τωρινή κρίση της ανθρωπότητας και των κοινωνιών είναι επικίνδυνα, ίσως και θανάσιμα.
Το λάθος και η αυταπάτη εξαρτώνται από τον ίδιο τον χαρακτήρα της γνώσης μας. Και το να ζεις σημαίνει να αντιμετωπίζεις συνεχώς τον κίνδυνο του λάθους και της αυταπάτης στην επιλογή μιας απόφασης, μιας φιλίας, ενός περιβάλλοντος, ενός συζύγου, ενός επαγγέλματος, μιας θεραπείας, ενός υποψήφιου στις εκλογές κ.λπ. Η πολύπλοκη σκέψη διδάσκει να έχουμε επίγνωση ότι κάθε απόφαση και κάθε επιλογή αποτελούν ένα στοίχημα.
Συχνά μια δράση παρεκκλίνει σε σχέση με το νόημά της, όταν μπαίνει σε ένα περιβάλλον πολλαπλών αλληλεπιδράσεων και μπορεί να στραφεί και να πλήξει το κεφάλι του δρώντος.
Πόσες ήττες και πόσες καταστροφές προκλήθηκαν από την αλαζονική βεβαιότητα της νίκης! Πόσες ολέθριες ανατροπές έγιναν μετά από μια μέθη ελευθερίας, όπως εκείνες της πλατείας Ταχρίρ και της πλατείας Μεϊντάν!
Υ.Γ από anestios :οι υπογραμμίσεις ανήκουν στον αναρτώντα το κείμενο και καμμία σχέση δεν έχουν με τον Εντγκάρ Μορέν ή τον Θανάση Γιαλκέτση.Το κείμενο και οι υπογραμμίσεις μου είναι μια μικρή αναφορά και αποτίμηση προσωπικής ευγνωμοσύνης σε ένα ανάγνωσμα των νιάτων μου, το "Αφήνοντας τον Εικοστό Αιώνα" του Εντγκάρ Μορέν (Ροές 1987), που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της σκέψης μου από τότε. Δυστυχώς ο τρόπος που σκεφτόμαστε δεν έχει αλλάξει πολύ από τότε και κάνει το βιβλίο εκείνο εξαιρετικά χρήσιμο και επίκαιρο.