Σάββατο 5 Μαΐου 2018

200 χρόνια από την γέννηση του Καρλ Μαρξ



Απόσπασμα για τις μηχανές από τις Βασικές αρχές της κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας [Grundrisse]

Καρλ Μαρξ

[Πάγιο κεφάλαιο και κυκλοφορούν κεφάλαιο σαν δυο ξεχωριστά είδη κεφαλαίου. - Πάγιο κεφάλαιο και συνέχεια της παραγωγικής διαδικασίας. - Μηχανήματα και ζωντανή εργασία. - Η εφεύρεση σαν επιχείρηση. - Αντίφαση ανάμεσα στη βάση της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής (μέτρο αξίας) και την ίδια την ανάπτυξή της. Μηχανές κ.λπ.]*


Αποτέλεσμα εικόνας για grundrisse ejvfylo



Ενώ μέχρι τώρα το πάγιο** και το κυκλοφορούν*** κεφάλαιο εμφανίζονταν απλά σαν διαφορετικοί παροδικοί προσδιορισμοί του κεφαλαίου, τώρα αποκρυσταλλώθηκαν σε ιδιαίτερους τρόπους ύπαρξής του, και δίπλα στο πάγιο κεφάλαιο εμφανίζεται το κυκλοφορούν κεφάλαιο. Τώρα είναι δύο ξεχωριστά είδη κεφαλαίου. Εξετάζοντας ένα μοναδικό κεφάλαιο σ' ένα καθορισμένο παραγωγικό κλάδο, αυτό εμφανίζεται διαιρεμένο σ' αυτά τα δυο μέρη, ή χωρίζεται σε καθορισμένη αναλογία στα δυο αυτά είδη του κεφαλαίου.
Η διαφορά στo πλαίσιo της παραγωγικής διαδικασίας: αρχικά μέσο εργασίας και εργασιακό υλικό, και τέλος προϊόν της εργασίας, εμφανίζεται τώρα σαν κυκλοφορούν κεφάλαιο (τα δυο τελευταία) και πάγιο κεφάλαιο. Η διαφοροποίηση του κεφαλαίου ως προς την απλά υλική του πλευρά εντάχθηκε τώρα στην ίδια τη μορφή του και εμφανίζεται να το διαφοροποιεί.

Για την άποψη που, όπως ο Λώντερνταιηλ κ.λπ., θέλει να βλέπει το κεφάλαιο σαν τέτοιο, χωριστά από την εργασία, να δημιουργεί αξία, άρα και υπεραξία (κέρδος), το πάγιο κεφάλαιο -αυτό δηλαδή που έχει σαν υλική ύπαρξη ή αξία χρήσης τα μηχανήματα- είναι η μορφή που δίνει στις ρηχές τους πλάνες την περισσότερη αληθοφάνεια. Τους έχει αντιταχθεί, π.χ. στην "Υπεράσπιση της εργασίας", ότι ο κατασκευαστής του δρόμου μπορεί βέβαια να μοιράζεται τον δρόμο μ' αυτόν που τον χρησιμοποιεί, αλλά στη μοιρασιά δεν συμμετέχει ο ίδιος ο "δρόμος".
Προϋποθέτοντας ότι το κυκλοφορούν κεφάλαιο διανύει πραγματικά τις διάφορες φάσεις του, η αύξηση ή μείωση, η συντομία ή παράταση του χρόνου κυκλοφορίας, η ευκολότερη ή κοπιαστικότερη διαδρομή μέσα από τα διάφορα στάδια της κυκλοφορίας σημαίνει μείωση της υπεραξίας που θα μπορούσε να δημιουργηθεί μέσα σ' ένα δοσμένο χρονικό διάστημα χωρίς αυτές τις διακοπές - είτε γιατί μικραίνει ο αριθμός των αναπαραγωγών, είτε γιατί συστέλλεται το ποσό του κεφαλαίου που βρίσκεται αδιάκοπα στην παραγωγική διαδικασία. Και στις δυο περιπτώσεις δεν πρόκειται για μείωση της προϋποτεθειμένης αξίας, αλλά για μειωμένη ταχύτητα στην αύξησή της. Από τη στιγμή όμως που το πάγιο κεφάλαιο έχει αναπτυχθεί σε μια ορισμένη έκταση -κι αυτή η επέκταση είναι, όπως υποδηλώσαμε, ο δείκτης ανάπτυξης της μεγάλης βιομηχανίας γενικά-, από τη στιγμή λοιπόν που αυξάνεται σε σχέση με την ανάπτυξη των παραγωγικών του δυνάμεων -αποτελεί το ίδιο την αντικειμενοποίηση αυτών των παραγωγικών δυνάμεων, αυτές τις ίδιες σαν προϋποτεθειμένο προϊόν-, απ' αυτή τη στιγμή κάθε διακοπή της παραγωγικής διαδικασίας επιδρά άμεσα σαν μείωση του ίδιου του κεφαλαίου, της προϋποτεθειμένης αξίας του. Η αξία του πάγιου κεφαλαίου αναπαράγεται απλά στο βαθμό που φθείρεται στην παραγωγική διαδικασία. Με την αχρηστία χάνει την αξία χρήσης του χωρίς η αξία του να περνά στο προϊόν. Σε όσο μεγαλύτερη κλίμακα αναπτύσσεται λοιπόν το πάγιο κεφάλαιο -με τη σημασία που το εξετάζουμε εδώ-, τόσο περισσότερο η συνέχεια της παραγωγικής διαδικασίας, δηλαδή η αδιάκοπη ροή της αναπαραγωγής, γίνεται εξαιρετικά πιεστικός όρος για τον τρόπο παραγωγής που βασίζεται στο κεφάλαιο.

Η ιδιοποίηση της ζωντανής εργασίας από το κεφάλαιο αποκτά κι απ' αυτή την άποψη στα μηχανήματα άμεση πραγματικότητα: από τη μια μεριά, αυτό που επιτρέπει στη μηχανή να εκτελεί την ίδια εργασία που εκτελούσε προηγούμενα ο εργάτης είναι η ανάλυση και εφαρμογή μηχανικών και χημικών νόμων, που πηγάζει μέσα από την επιστήμη. Η ανάπτυξη ωστόσο των μηχανημάτων σ' αυτή την κατεύθυνση παρουσιάζεται μόνο όταν η μεγάλη βιομηχανία έχει ήδη φτάσει σε ανώτερη βαθμίδα και όλες οι επιστήμες έχουν αιχμαλωτιστεί στην υπηρεσία του κεφαλαίου• κι από την άλλη μεριά, όταν τα ίδια τα διαθέσιμα μηχανήματα ήδη προσφέρουν μεγάλους πόρους. Τότε η εφεύρεση γίνεται επιχείρηση, και η εφαρμογή της επιστήμης στην ίδια την άμεση παραγωγή γίνεται σκοπιά που την καθορίζει και την παρακινεί. Δεν είναι όμως αυτή η πορεία με την οποία γεννήθηκαν -σε γενικές γραμμές- τα μηχανήματα, κι ακόμα λιγότερο αυτή που ακολουθεί η λεπτομερειακή τους πρόοδος. Η πορεία αυτή είναι η ανάλυση - μέσα από τον καταμερισμό της εργασίας, που ήδη μετατρέπει τις ενέργειες των εργατών ολοένα περισσότερο σε μηχανικές, ώστε σ' ένα ορισμένο σημείο τη θέση τους μπορεί να πάρει ο μηχανισμός. (Αφορά την οικονομία ενέργειας.) Εδώ λοιπόν ο συγκεκριμένος τρόπος εργασίας εμφανίζεται άμεσα να μεταφέρεται από τον εργάτη στο κεφάλαιο με τη μορφή της μηχανής, κι αυτή η μετάθεση να απαξιώνει το εργατικό δυναμικό του εργάτη. Γι' αυτό και η πάλη των εργατών ενάντια στα μηχανήματα. Αυτό που ήταν δραστηριότητα του ζωντανού εργάτη γίνεται δραστηριότητα της μηχανής. Έτσι παρουσιάζεται στον εργάτη χειροπιαστά η ιδιοποίηση της εργασίας από το κεφάλαιο, το κεφάλαιο να απορροφά τη ζωντανή εργασία - "σαν ερωτοχτυπημένο".

Η ανταλλαγή ζωντανής με αντικειμενοποιημένη εργασία, δηλαδή η τοποθέτηση της κοινωνικής εργασίας στη μορφή της αντίθεσης κεφαλαίου και μισθωτής εργασίας, είναι η τελευταία ανάπτυξη της αξιακής σχέσης και της παραγωγής που βασίζεται στην αξία. Προϋπόθεσή της είναι και παραμένει: η μάζα άμεσου χρόνου εργασίας, η ποσότητα καταβλημένης εργασίας να αποτελεί τον αποφασιστικό παράγοντα στην παραγωγή του πλούτου. Όμως στο μέτρο που αναπτύσσεται η μεγάλη βιομηχανία, η δημιουργία του πραγματικού πλούτου ολοένα λιγότερο εξαρτιέται από τον χρόνο εργασίας και την ποσότητα καταβλημένης εργασίας• ολοένα περισσότερο από τη δύναμη των υλικών παραγόντων που κινητοποιούνται στη διάρκεια του εργάσιμου χρόνου• και η δύναμη αυτή -η ισχυρή τους αποτελεσματικότητα- δεν βρίσκεται σε καμιά σχέση προς τον άμεσο χρόνο εργασίας που κοστίζει η παραγωγή τους, αλλά αντίθετα εξαρτιέται από τη γενική κατάσταση της επιστήμης και την πρόοδο της τεχνολογίας, δηλαδή λόγω της εφαρμογής αυτής της επιστήμης στην παραγωγή. (Η ανάπτυξη αυτής της επιστήμης, ιδιαίτερα της φυσικής επιστήμης, και μαζί της όλων των άλλων, συνδέεται κι αυτή πάλι με την ανάπτυξη της υλικής παραγωγής.) Π.χ. η γεωργία γίνεται απλή εφαρμογή της επιστήμης του υλικού μεταβολισμού: με ποιο τρόπο πρέπει να ρυθμιστεί ωφελιμότερα για ολόκληρο το κοινωνικό σώμα. Αντίθετα, ο πραγματικός πλούτος εκδηλώνεται -κι αυτό είναι το σημάδι της μεγάλης βιομηχανίας- στην τεράστια δυσαναλογία ανάμεσα στον καταβλημένο χρόνο εργασίας και το προϊόν του, όπως και στην ποιοτική δυσαναλογία ανάμεσα στην εργασία, που έχει αναχθεί σε καθαρή αφαίρεση, και τη δύναμη της παραγωγικής διαδικασίας που η εργασία επιβλέπει. Η εργασία δεν εμφανίζεται πια τόσο πολύ σαν ενταγμένη στην παραγωγική διαδικασία, όσο αντίθετα ο άνθρωπος συμπεριφέρεται ο ίδιος σαν επόπτης και ρυθμιστής της παραγωγικής διαδικασίας. (Αυτό που ισχύει για τα μηχανήματα ισχύει εξίσου για τον συνδυασμό των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και την ανάπτυξη της ανθρώπινης συναλλαγής.) Δεν παρεμβάλλει πια ο εργάτης το τροποποιημένο φυσικό αντικείμενο σαν ενδιάμεσο όρο ανάμεσα στο αντικείμενο και τον εαυτό του• αντίθετα, παρεμβάλλει τη φυσική διαδικασία -που την μετατρέπει σε βιομηχανική- σαν μέσο ανάμεσα στον εαυτό του και την ανόργανη φύση, που την εξουσιάζει. Προβάλλει δίπλα στην παραγωγική διαδικασία αντί να αποτελεί τον κύριο παράγοντά της. Σ' αυτή τη μεταλλαγή, σαν μεγάλος ακρογωνιαίος λίθος της παραγωγής και του πλούτου δεν εμφανίζεται η άμεση εργασία που εκτελεί ο ίδιος ο άνθρωπος, ούτε ο χρόνος αυτής της εργασίας, αλλά η ιδιοποίηση της γενικής παραγωγικής δύναμης του ανθρώπου, η δική του κατανόηση της φύσης και ο εξουσιασμός της διαμέσου της ύπαρξης του ανθρώπου σαν κοινωνικού σώματος - μ' ένα λόγο, η ανάπτυξη του κοινωνικού ατόμου. Η κλοπή ξένου εργάσιμου χρόνου, όπου βασίζεται ο σημερινός πλούτος, παρουσιάζεται σαν μίζερη βάση μπροστά σ' αυτή τη νέα βάση που δημιούργησε και ανέπτυξε η ίδια η μεγάλη βιομηχανία.

Από τη στιγμή που η εργασία στην άμεση μορφή παύει να αποτελεί τη μεγάλη πηγή του πλούτου, παύει -αναγκαστικά- ο χρόνος εργασίας να είναι μέτρο του πλούτου, όπως και η μη-εργασία των λίγων έπαψε να είναι όρος για την ανάπτυξη των γενικών δυνάμεων του ανθρώπινου μυαλού. Έτσι καταρρέει η παραγωγή που βασίζεται στην ανταλλακτική αξία, και η άμεση υλική παραγωγική διαδικασία αποβάλλει τη μορφή της ανέχειας και αντιθετικότητας. Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας των ατόμων, και άρα όχι η μείωση του αναγκαίου εργάσιμου χρόνου για να δημιουργηθεί υπερεργασία αλλά γενικά η μείωση της αναγκαίας εργασίας της κοινωνίας στο ελάχιστο, με αντίστοιχη τότε καλλιτεχνική, επιστημονική κ.λπ. καλλιέργεια των ατόμων, με τον χρόνο που ελευθερώθηκε και τα μέσα που δημιουργήθηκαν για όλους.

 Το ίδιο το κεφάλαιο είναι η κινούμενη αντίφαση: προσπαθεί να περιορίσει τον χρόνο εργασίας στο ελάχιστο, ενώ από την άλλη μεριά τοποθετεί τον χρόνο εργασίας σαν μοναδικό μέτρο και πηγή του πλούτου. Μειώνει άρα τον εργάσιμο χρόνο με τη μορφή της αναγκαίας εργασίας για να τον αυξήσει με τη μορφή της υπερεργασίας• άρα τοποθετεί την υπερεργασία ολοένα περισσότερο σαν όρο -ζήτημα ζωής και θανάτου- για την αναγκαία. Από τη μια μεριά λοιπόν ξυπνά όλες τις δυνάμεις της επιστήμης και της φύσης, όπως και του κοινωνικού συνδυασμού και της κοινωνικής συναλλαγής, για να κάνει τη δημιουργία του πλούτου ανεξάρτητη (σχετικά) από τον χρόνο εργασίας που καταβλήθηκε γι' αυτόν. Από την άλλη μεριά, αυτές τις γιγάντιες κοινωνικές δυνάμεις που δημιουργήθηκαν μ' αυτό τον τρόπο θέλει να τις μετρήσει με τον χρόνο εργασίας, και να τις περιχαρακώσει μέσα στα όρια που απαιτούνται για τη διατήρηση της ήδη δημιουργημένης αξίας σαν αξίας. Οι παραγωγικές δυνάμεις και οι κοινωνικές σχέσεις -που κι οι δυο είναι διαφορετικές πλευρές της ανάπτυξης του κοινωνικού ατόμου- εμφανίζονται στο κεφάλαιο απλά και μόνο σαν μέσα, και για το κεφάλαιο δεν είναι παρά μέσα για να συνεχίσει να παράγει πάνω στη δική του στενή βάση. Στην πραγματικότητα όμως αποτελούν τους υλικούς όρους για να το ανατινάξουν. "Πραγματικά πλούσιο είναι το έθνος όταν δουλεύει 6 αντί για 12 ώρες. Ο πλούτος (ο πραγματικός πλούτος) δεν είναι εξουσιασμός χρόνου υπερεργασίας αλλά διαθέσιμος χρόνος -πέρα απ' αυτόν που χρειάζεται στην άμεση παραγωγή- για κάθε άτομο και για ολόκληρη την κοινωνία."

Η φύση δεν κατασκευάζει μηχανές, ατμομηχανές, σιδηρόδρομους, ηλεκτρικούς τηλέγραφους, αυτόματες κλωστικές μηχανές κ.λπ. Αυτά είναι προϊόντα της ανθρώπινης βιομηχανίας• φυσική ύλη που μετατράπηκε σε όργανο της ανθρώπινης βούλησης πάνω στη φύση, ή της ανθρώπινης δραστηριοποίησης μέσα στη φύση. Είναι όργανα του ανθρώπινου μυαλού δημιουργημένα με το ανθρώπινο χέρι; αντικειμενοποιημένη επιστήμη. Η ανάπτυξη του πάγιου κεφαλαίου δείχνει σε ποιο βαθμό η γενική κοινωνική γνώση, knowledge, έχει γίνει άμεση παραγωγική δύναμη, και άρα οι όροι της κοινωνικής βιοτικής διαδικασίας έχουν οι ίδιοι υπαχθεί στον έλεγχο του γενικού νου και έχουν μετασχηματιστεί αντίστοιχα. Σε ποιο βαθμό οι κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις έχουν παραχθεί, όχι μόνο με τη μορφή της γνώσης, αλλά σαν άμεσα όργανα της κοινωνικής πρακτικής• της πραγματικής βιοτικής διαδικασίας.


* Οι επικεφαλίδες προστέθηκαν για διευκόλυνση της μελέτης στην έκδοση 1939/41 με βάση τις Παραπομπές [Referate] του Μαρξ, ελαφρά τροποποιημένες. [Σημ. ratnet. Πηγή: Διονύσης Διβάρης, "Πρόλογος του μεταφραστή", στο Καρλ Μαρξ, Βασικές γραμμές της κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας [Grundrisse], τόμ. Α΄, Στοχαστής, Αθήνα 1989, σ. 27.]
** Πάγιο κεφάλαιο: το μέρος του σταθερού κεφαλαίου που χρησιμοποιείται για την αγορά κτιρίων και μηχανημάτων. [Σημ. ratnet. Πηγή: Ερνέστ Μαντέλ, Ο ύστερος καπιταλισμός, μτφρ.-επιμ. Ε.Π., εκδόσεις Εργατική Πάλη, Αθήνα 2004, σ. 645.]
*** Κυκλοφορούν κεφάλαιο: το μέρος του σταθερού κεφαλαίου που χρησιμοποιείται για την αγορά πρώτων υλών, ενέργειας και βοηθητικών υλών; συν το μεταβλητό κεφάλαιο που χρειάζεται για την αγορά της εργατικής δύναμης. [Σημ. ratnet. Πηγή: όπ.π., σ. 644.]


Πηγή: Καρλ Μαρξ, Βασικές γραμμές της κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας [Grundrisse], τόμ. Β΄, προλ.-μτφρ.-σημ. Διονύσης Διβάρης, Στοχαστής, Αθήνα 1990, σσ. 536-539. Τα πλάγια στο πρωτότυπο.


anestios: Μικρό αφιέρωμα στη σκέψη του , από έναν προβληματισμό πολύ χρήσιμο σαν αφετηρία και σήμερα πάνω στον αυτοματισμό, την καινοτομία, την πληροφορία και τελικά την ανθρώπινη εργασία.



Δεν υπάρχουν σχόλια: